ବିସ୍ମୃତ ନୌବାଣିଜ୍ୟ ପରମ୍ପରା

ପ୍ରଭୁକଲ୍ୟାଣ ମହାପାତ୍ର, ଭୁବନେଶ୍ୱର, ୨୭ ନଭେମ୍ବର ୨୦୨୩

ଅତୀତରେ ଓଡିଶା ଉକୃଷ୍ଟ କଳା, ସଂସ୍କୃତି, ନୌବାଣିଜ୍ୟ, ସ୍ଥାପତ୍ୟ, ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟ ଆଦି ପାଇଁ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱରେ ସୁବିଦିତ ଥିଲା । ଓଡିଆ ପୁଅ ନିଜର ବୀରତ୍ୱ, ସାହସିକତା, ସାଧନା, କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ନିଷ୍ଠା ଓ ଅଟଳ ଆତ୍ମବିଶ୍ୱାସ ବଳରେ ଏହି ସବୁ ଉତ୍କର୍ଷ ହାସଲ କରି ପରିଥିଲା ।

ପ୍ରାଚୀନ ଓଡିଶା ବା ଉତ୍କଳ କିମ୍ବା କଳିଙ୍ଗର ସମୃଦ୍ଧ ନୌବାଣିଜ୍ୟ ପରମ୍ପରା ଥିଲା ଭାରତ ଇତିହାସର ଏକ ଗୌରବମୟ ଅଧ୍ୟାୟ । କଳିଙ୍ଗର ସାହସୀ ନାବିକମାନେ ସମୁଦ୍ର ବକ୍ଷରେ ବୋଇତ ଭସାଇ ଦକ୍ଷିଣ ଓ ଦକ୍ଷିଣ ପୂର୍ବ ଏସିଆ ଦ୍ୱୀପପୁଞ୍ଜ ସମେତ ଚୀନ, ୟୁରୋପ ଆଦି ଦେଶ ସହିତ ବାଣିଜ୍ୟିକ ସଂପର୍କ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ମାଧ୍ୟମରେ ଆମ ଦେଶକୁ ଋଦ୍ଧିମନ୍ତ କରିଥିଲେ । କଳିଙ୍ଗର ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ଅର୍ଥାତ୍ ସୁବୀସୃତ ଦନ୍ତୁରିତ ଉପକୂଳ ଏବଂ ସୁଗଭୀର ନଦନଦୀ ରାଜ୍ୟବାସୀଙ୍କୁ ନୌ-ଚାଳନା ପାଇଁ ବିଶେଷ ଅନୁକୂଳ ସୁଯୋଗ ଯୋଗାଇ ଥିଲା ।

ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଅନୁସନ୍ଧାନରୁ ଜଣାପଡେଯେ, ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ କଳିଙ୍ଗ ଉପକୂଳ ତଥା ନଦୀ ମୁହାଣମାନଙ୍କରେ ଅନେକ ବନ୍ଦର ଥିଲା । ସେହି ବନ୍ଦର ମାନଙ୍କରୁ କଳିଙ୍ଗର ନାବିକା ବା ଓଡିଆ ସାଧବ ପୁଅ ସାତ ସମୁଦ୍ର ପାର ହୋଇ ଜାଭା, ସୁମାତ୍ରା, ବାଲି, ବୋର୍ଣ୍ଣିଓ, ସିଂହଳ, ବ୍ରହ୍ମଦେଶକୁ ବୋଇତ ଯାତ୍ରା କରୁଥିଲା । ଓଡିଆ ସାଧବ ପୁଅ ପ୍ରଚୁର ପରିମାଣର ହାତୀଦାନ୍ତ ସାମଗ୍ରୀ, ପାଟ ବସ୍ତ୍ର, ହସ୍ତତନ୍ତ, ସୂକ୍ଷ୍ମ କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ସମେତ ବନ୍ୟ ସଂପଦ, ପ୍ରାକୃତିକ ବିଭବ ବୋଇତରେ ବୋଝେଇ କରି ସାମୁଦ୍ରିକ ବାଣିଜ୍ୟ ଯାତ୍ରା ଅନୁକୂଳ କରୁଥିଲା । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ବିଦେଶରୁ ଅଳେଇଚ, ଲବଙ୍ଗ, ଗୁଆ ସମେତ ସୁନା, ରୂପା, ମୋତି, ମାଣିକ୍ୟ ପ୍ରଭୃତି ଆମଦାନୀ କରି ସାଧବ ପୁଅ ଘରକୁ ବାହୁଡୁ ଥିଲା ।

ଓଡ଼ିଆ ସାଧବ ପୁଅ ବଙ୍ଗୋପସାଗରରେ ବାଣିଜ୍ୟ କାରବାର କରୁଥିବା ଯୋଗୁଁ ତାକୁ କଳିଙ୍ଗ ସାଗର ଭାବେ ନାମିତ କରିଥିଲା । କାର୍ତ୍ତିକ ମାସ ଶେଷରେ ଅର୍ଥାତ ଅକ୍ଟୋବର ଓ ନଭେମ୍ବର ମାସରେ ଉତ୍ତରା ପବନ ଅନୁକୂଳ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ସାଧବ ପୁଅ ସେହି ସମୟରେ ଓଡିଶା ଉପକୂଳରୁ କଳିଙ୍ଗ ସାଗର ବକ୍ଷରେ ପଣ୍ୟ ବୋଝେଇ ବୋଇତ ଭସାଇ ସାମୁଦ୍ରିକ ବାଣିଜ୍ୟ ନିମନ୍ତେ ପୂର୍ବ-ଏସୀୟ ଦ୍ୱୀପପୁଞ୍ଜକୁ ପ୍ରସ୍ଥାନ କରୁଥିଲା । କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣମୀ ଦିନ ସେମାନେ ସମୁଦ୍ର ବାଣିଜ୍ୟ ପାଇଁ ବୋଇତ ଯାତ୍ରା ଅନୁକୂଳ କରୁଥିବା ଯୋଗୁଁ ସେହିଦିନ ଝିଅ, ବୋହୂମାନେ ବୋଇତ ବନ୍ଦାପନା କରି ମେଲାଣି ଦେଉଥିଲେ । ସାଧବ ପୁଅ କାର୍ତ୍ତିକ ଠାରୁ ଚୈତ୍ର ମାସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିଦେଶରେ ବାଣିଜ୍ୟ ବ୍ୟବସାୟ ଚାଲୁ ରଖୁଥିଲେ । ଫାଲଗୁନ ଓ ଚୈତ୍ର ମାସରେ ଦକ୍ଷିଣା ପବନ ଆରମ୍ଭ ହେବାପରେ ସେମାନେ ନିଜ ଘରକୁ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କରୁଥିଲେ । ପଣା ସଂକ୍ରାନ୍ତି ଅବସରରେ ବୋଇତ ପଣ୍ୟ ସମ୍ଭାର ଘେନି କଳିଙ୍ଗ ଉପକୂଳରେ ଲାଗୁଥିଲା । ବିଦେଶାଗତ ପରିଜନ ଏବଂ ବୋଇତ ବନ୍ଦାଣ ପାଇଁ ସାଧବ ବୋହୂମାନେ ପଣା ସଂକ୍ରାନ୍ତି ଦିନ ମଧୁର ଉତ୍ସବ ପାଳନ କରୁଥିଲେ ।

କଳିଙ୍ଗରୁ ବିଦେଶକୁ ରପ୍ତାନି ହେଉଥିବା ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ହାତୀଖେଦା ଓ ସୂକ୍ଷ୍ମ ବସ୍ତ୍ର ବିଷୟରେ କୌଟିଲ୍ୟ ତାଙ୍କ ଅର୍ଥ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ସୁନ୍ଦର ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ସେହିପରି କଳିଙ୍ଗର ସୂକ୍ଷ୍ମ ବସ୍ତ୍ର ବାଉଁଶ ନଳୀରେ ରହି ପାରୁଥିଲା ବୋଲି ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ ବୈଦେହୀଶ ବିଳାସରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । କଳିଙ୍ଗର ସମୃଦ୍ଧ ନୌବାଣିଜ୍ୟ ପରମ୍ପରାର ନିଖୁଣ ଚିତ୍ର ମଧ୍ୟ ମହାଭାରତ, ରାମାୟଣ, କାଳିଦାସଙ୍କ ରଘୁବଂଶ, ବିଭିନ୍ନ ପୁରାଣ, ପ୍ରାଚୀନ ବୈଦ୍ଧ ଶାସ୍ତ୍ର ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଗ୍ରୀକ ନାବିକ ଟୋଲେମି, ଫାତୁୟାନ, ହୁଏନସାଙ୍କ ବିବରଣୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପରିବ୍ୟାପ୍ତ ହୋଇଛି । ଏହାବ୍ୟତୀତ ପୁରୀ, କୋଣାର୍କ ମନ୍ଦିରେ ମଧ୍ୟ ନୌକାର ଚିତ୍ର ଅଙ୍କିତ ହୋଇଛି ।

ମାଳୟ ଦ୍ୱୀପପୁଞ୍ଜର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳ ଅପେକ୍ଷା ବାଲିଦ୍ୱୀପ ସହିତ କଳିଙ୍ଗର ସାଂସ୍କୃତିକ ଓ ବାଣିଜ୍ୟିକ ସଂପର୍କ ଅତି ଘନିଷ୍ଠ ଥିଲା । ଏହି ସଂପର୍କ ଏତେ ବିଖ୍ୟାତ ଥିଲାଯେ, ଦକ୍ଷିଣ ଓ ଦକ୍ଷିଣ ଏସିଆର ଯେକୌଣସି ଦ୍ୱୀପ ସହିତ ବାଣିଜ୍ୟିକ ଯାତ୍ରାକୁ “ବାଲିଯାତ୍ରା” ନାମରେ ଅଭିହିତ କରାଯାଉଥିଲା । ଦୁଇ ହଜାର ବର୍ଷ ପୂର୍ବରୁ ବାଲିଦ୍ୱୀପ ସହିତ କଳିଙ୍ଗର ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେଠାରେ କଳିଙ୍ଗର ହିନ୍ଦୁ ସଭ୍ୟତା ଏବେବି ପରିଲକ୍ଷିତ, ଯଦିଓ ସେଥିରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଅନେକ ବିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଛି । ୮୦ ମାଇଲ ଦୈର୍ଘ୍ୟ ଓ ୫୦ ମାଇଲ ପ୍ରସ୍ଥ ବିଶିଷ୍ଟ ବାଲି ହେଉଛି ଇଣ୍ଡୋନେସିଆର ଅନ୍ୟତମ କ୍ଷୁଦ୍ର ଦ୍ୱୀପ । ବାଲିରେ ହିନ୍ଦୁ ସଭ୍ୟତାର ବିକାଶ ପାଇଁ କଳିଙ୍ଗର ଅବଦାନ ଅତୁଳନୀୟ । ବାଲିର ଅଧିବାସୀଙ୍କ ବେଶଭୂଷା, ଆଚାର ବ୍ୟବହାର, ଦେହରେ ପୁଷ୍କର ପରିପାଟ୍ଟୀ, ପୂଜାବିଧି, ପର୍ବପର୍ବାଣୀ, ଖାଦ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀର ଓଡିଶା ସହିତ ଯଥେଷ୍ଟ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଛି । ସେଠିକାର ଲୋକ ‘ମା’ କୁ ‘ବୁ’ ବୋଲି ସମ୍ବୋଧନ କରିଥିବା ବେଳେ ଓଡିଶାରେ ତାହା ‘ବୋଉ’ । ଆମର ‘ଗୁଆ’ ବାଲିରେ ‘ବୁଆ’, ‘ଚିନାବାଦାମ’ ସେଠାରେ ‘ଚିନା’ ନାମରେ ପରିଚିତ । ଆମ ଭଳି ବାଲି ଅଧିବାସୀ ବିଭିନ୍ନ କିସମର ପିଠା ତିଆରି କରନ୍ତି । ଆମର ମଣ୍ଡା, ଏଣ୍ଡୁରି ପିଠା ବାଲି ଭାଷାରେ “ସାମପିଙ୍ଗ” ନାମରେ ବିଦିତ ।  ପୂଜା ପଦ୍ଧତି ଓ ଦେବଦେବୀଙ୍କ ନାମ ମଧ୍ୟ ଉଭୟ ଦେଶରେ ପ୍ରାୟ ସମାନ । ମାଣବସା ପର୍ବରେ ଧାନ କେଣ୍ଡାର ଆରାଧନା ପ୍ରାୟ ପରିଲକ୍ଷିତ । ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଓ ଶ୍ରୀଦେବୀଙ୍କ ପୂଜା ଉଭୟ ଦେଶରେ ପ୍ରଚଳିତ । ଆମର ସମ୍ବଲପୁରୀ ଓ ବ୍ରହ୍ମପୁରୀ ପାଟ ଶାଢୀର କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ସହିତ ବାଲିର ପାଟୋଳ ତନ୍ତ ବୁଣା ଲୁଗାର ଅନେକ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଛି । ବାଲିର ଅଧିବାସୀମାନେ ସାଧାରଣତଃ ହିନ୍ଦୁ ଓ ସେମାନେ ସାମାଜିକ ତଥା ସାଂସ୍କୃତିକ ବିବର୍ତ୍ତନକୁ ସହଜରେ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ ।

ପ୍ରାଚୀନ ଗ୍ରନ୍ଥମାନଙ୍କରୁ ଜଣାଯାଏଯେ, କଳିଙ୍ଗରେ ପୂର୍ବରୁ ଅନେକ ବୃହତ ବନ୍ଦର ଥିଲା ଏବଂ ଏଠାରେ ବହୁ ପ୍ରକାରର ଜାହାଜ ମଧ୍ୟ ନିର୍ମିତ ହେଉଥିଲା । ସେହି ପ୍ରାଚୀନ ବନ୍ଦରୀ ନଗର ଓ ନଦନଦୀଙ୍କ ନାମ ହେଉଛି । ନନିଗେନ(ପୁରୀ), କକର୍ଦ୍ଦମ(କଟକ), କୋଣଗର(କୋଣାର୍କ), କୌଶମ୍ବ(ବାଲେଶ୍ୱର), ପଲୁରୁ(ଜଳେଶ୍ୱର), ମଜଦ(ମହାନଦୀ), ତନ୍ଦିଶ(ବ୍ରାହ୍ମଣୀ), ଦୋଷରମ(ବୈତରଣୀ), ଅଦମଶ(ସୁବର୍ଣ୍ଣରେଖା), ତମୁଲୁ(ତାମ୍ରଲିପ୍ତ), ପାଲୁର(ଚିଲିକା/ଋଷିକୂଲ୍ୟା ମୁହାଣ) ।

ଓଡିଶାର ପ୍ରାଚୀନ ନୌବାଣିଜ୍ୟ ପରମ୍ପରା ଆଜି କିମ୍ବଦନ୍ତୀର ବିଷୟବସ୍ତୁ । ଆଜି ଓଡିଆ ସାଧବ ପୁଅ ସମୁଦ୍ର ବକ୍ଷରେ ବୋଇତ ମେଲାଇ ବାଣିଜ୍ୟ ପାଇଁ ଦେଶାନ୍ତର ଯାଉନାହିଁ କିମ୍ବା ସାଧବ ବୋହୂ ମଧ୍ୟ ବୋଇତ ବନ୍ଦାପନା କରୁନାହିଁ । ଓଡିଆଙ୍କ ବୀରତ୍ୱ ଲୁପ୍ତ ହେବା ସହିତ ବାରବାଟୀ ଦୁର୍ଗ ମଧ୍ୟ ଧ୍ୱଂସ ହୋଇ ଯାଇଛି । କର୍ପୁର ଉଡିଯାଇଛି, କେବଳ କନା ପଡି ରହିଛି । କେବଳ ଅତୀତର ସେହି ସମୃଦ୍ଧ ନୌବାଣିଜ୍ୟ ପରମ୍ପରାର ସ୍ମୃତିଚାରଣ ଲାଗି ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ଭାବରେ ଆମେ ଆଜି କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣମୀ ଦିନ କଦଳୀ ପଟୁଆ (ବାହୁଙ୍ଗା) କିମ୍ବା କାଗଜ ଡଙ୍ଗା ଭସାଉଛନ୍ତି । ସେହି ସାଧବ ପୁଅ ଘଟଣା ଆଜି ‘ତଅପୋଇ’ କାହାଣୀ ଭିତରେ ସୀମିତ ହୋଇ ରହିଯାଇଛି । ପ୍ରାଚୀନ ବୋଇତ ବାଣିଜ୍ୟ ପରମ୍ପରା ସଂପ୍ରତି ବିସ୍ମୃତି ଗର୍ଭରେ ଲୀନ ହୋଇ ଯାଇଛି । ସେହି ସ୍ମୃତିକୁ ଉଜ୍ଜୀବିତ କରିବା ପାଇଁ ଆମେ ବର୍ତ୍ତମାନ କେବଳ କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣିମାରେ ବାଲିଯାତ୍ରା ଉତ୍ସବ ପାଳନ କରୁଛନ୍ତି ।